Уран зохёолшын шэн габьяа
2002 ондо «Сэмүүн саг» гэhэн номые багша, уран зохёолшо, нарин дархан, уран зурааша Дамбинима Цырендашиев хэблүүлээ hэн. Туд номдо үгтэhэн нэрэ удхаараа, тэрэ сагайнгаа байдалые тайлбарилhан бодолоороо аргагүй таараа гэжэ ажаглахаар. Гадна автор олон хоморой эрдэм-шэнжэлэлгын номуудые эрхимээр хэрэглээ гээд онсолон тэмдэглэе.
Алдарта Алханын, арюухан Ага нютагай эрхим дээжэ буряад хүбүүдэй нэгэн Д. Цырендашиев «Сэмүүн саг» гэhэн ном соогоо ХХ зуун жэлэй 20-30- аад, 40-өөд ба дайнай hүүлээрхи жэлнүүдэй агын буряадуудай ажабайдалые үнэн зүбөөр харуулна. Туд ном аргагүй ехэ баримтата материал дээрэ үндэhэлэгдэнхэй: ажабайдалай хүндэ хүшэр замые гаталhан үбгэд хүгшэдэй, залуушуулай, дунда наhатанай, үри хүүгэдэйнь хөөрөөнүүд, дурсалганууд, hанамжанууд, мэдээжэ журналистнуудай, хүдөө бэшэгшэдэй, багшанарай статьянууд, архивай дансанууд, номуудhаа цитатанууд, hонин зонтой авторай өөрөө уулзажа хөөрэлдэhэн хөөрэлдөөнүүд, арадаймнай 1930-аад онуудай хамалганай үеын мэдэгдээгүй түүхын үйлэ ушарнууд, дуунууд болон бусад.
Автор залуу наhанhаа энэ сэдэб тухай хүн зонтой хөөрэлдэжэ, уулзажа, hанаhан hанал, бодолоо саарhан дээрэ бэшэжэ, суглуулжа, бүридхүүлжэ ябаhан байгаа.
«Сэмүүн саг» гэhэн номой хэлэн аргагүй баян: тон гүнзэгы бодолоороо, уран hайхан нугалбаряараа, онсо өөрэ стилеэрээ илгарна гэжэ тэмдэглэхээр. Хэнэйшье мэдэhээр, өөр дээрээ репресси үзэhэн зон энээн тухай хөөрэхэhөө, нэгэшье үгэ хэлэхэ, шэбэнэхэшье эрхэгүй, огто дурагүй hааб даа. Теэд автор хүн зонтоёо hайханаар үгэеэ ойлголсожо, тэдэниие хөөрүүлжэ, өөртөө этигүүлжэ шадаhан мүхэшэгүй зоригтой «баатар» болоно. Тиин мүнөө дээрээ авторай бэшэhэн зохёолой мүрнүүд – арадаймнай түүхын «алтан дуhалнууд»боложо үгөө. Сэхынь хэлэхэдэ, олохон лэ зомнай түүхэеэ өөртэеэ үбэртэлөөд лэ, хада гэртээ харинхай ааб даа.
Тиин Д. Цырендашиев «Сэмүүн саг» гэhэн номойнгоо арайл нара харахые үрдингүй, 88 наhандаа бурханайнгаа орондо ошоо юм. Теэд «hүүлшынгээ үдэр болотор, абамнай номоо заhалсажа, бодолоороо хубаалдажа байгаа», - гэжэ үхибүүдынь бэшэнэ. Тиигэжэ үри хүүгэдынь ашата абынгаа бүхы наhанайнь хэрэгые ялас гэмээр түгэсхөө гэжэ мэдүүлэе. Эндэ Дамбинима Цырендашиевай багша басаганайнь, Жаргалма Дамбиевнагай, оролдосо онсолон тэмдэглэхээр.
Хүндэтэ уншагшад, би энэ ном тухай hанамжаараа хубаалдахадаа, авторай номойнь баримтануудта үндэhэлэн бэшэхэ гэжэ оролдооб.
Автор уншагшадтаа иигэжэ хандана: «Энээниие бэшэхэдээ, урданай юумэ магтаад, улаан хуулиие муушалхаяа hананагүйб. Иимэ хэлтэгы үзэл баримталжа болохогүй. Яажашье hаань, үнэнииень бэшэхые оролдохоб…
… Амгалан тэнюун Ага нютагайхиднай али тухай юумэ үзөө гээшэб?! Ангиин тэмсэлдэ абтажа аха дүүнэр тэмсэлдээ…Агынхиднай ямар олоор сүлүүлээб, хаалгааб, алуулааб? Түрмэ сүлэлгөөршье, дайн дажарташье бүhэтэмнай ямараар хороо гээшэб?! Хан гэхэ копейха абангүй бүхы наhаяа колхоздо ябаhан хүгшэд, үбгэднай дууhажал байна…»(Н.6), - гэжэ автор бэшэнэ. Буряадууд Коми АССР-тэ, Эрхүүгэй, Томско областьдо, Красноярскын хизаарhаа Сагаан, Мүльhэн далай хүрэтэр, Нарымай, Воркутагай, Колымагай, Магаданай, Бодайбогой, Соловкиинн болон бусад лагерьнуудта эльгээгдэhэн байдаг. Гадна сүлэгдэгшэдэй Агын, Шэтын, Улаан-Yдын түрмэнүүдээр зобоhыень автор жэшээгээр баримталан зураглана.
1920-ёод онуудаар шэнэ засагай түлөө гүрэн соомнай хүлгөөтэй байдал тогтоо hааб даа. Илангаяа хилэдэ дүтэ оршоhон Ага нютагта: сагаантан, улаантан, семёновтон, табхаевтан болон бусад. Хилын саана гарашаhан эдэ зон үдэр hүнигүй гүйлгэлдэхэ, hүндэлдэхэ, буряадуудай малыень, мориунааень тонохо, буляаха, хүбүүдыень баалалтаар сэрэгтэ татаха, эхэнэрнүүдые хулууха гэхэhээ эхилээд лэ, юу барагдахаб даа…
Энэ түүхын хүлгөөн соо эрхэ бэшэ орошоhон юрын буряад хүн яаха байгаа гээшэб?! Хэниинь дайсан, хэниинь хамгаалагша Юм, мэдэхэ юумэн байхагүй… «Улаантанhаашье, сагаантанhаашье бэеэ абарха саг орожо ерэхэ. Теэд иимэ хэсүү байдалда ороод байхадаа, буряадууд Манжуур, Халха- Монгол руу олоороо ошоо hэн» (Н. 102). «Аха дүүнэр монголнуудни абарха» гэhэниинь, тэдэнь муугаар угтажа, Чойбалсан үлэhэн буряадуудые түрмэдэ хаахадаа: «Лама буряад хоёрто hомо бү гамнагты», - гэдэг байhан ха (Н. 103).
Туд ном эхилхэдээ, мэдээжэ Ганжарвын Гэгээн Дамбинима Данзан Норбоевой намтарай түүхэhээ зарим баримтануудые хөөрэнэ. Тиихэдээ Гэгээн багшын сэсэн үгэнүүд, үзэлнүүд мэргэнээр тудаhаниинь харуулагданхай. Гадна Гүшэг Хамба лама Агваан Доржиевай 1920-ёод онуудта хэлэhэн гашай үгэнүүдынь үгтэнхэй. Мүн лэ Борын Шойбоон лама «Сүүгэлэй дасанай хаагдалганаар, бурханай үнэтэй ном сударынь тэргэдэ ашаад, абаашаа, хадагалаа. Бэшэ дасанай hандархада, номууд хаягдаад, тала дайда номой хуудаhаар хушаатай, сагаалхижа байдаг hэн ха. Борын Шойбооной оролдолгоор Сүүгэлэй дасанай иимэ үнэтэй, сэнтэй ном судар тиигэжэ тараагүй, hалхии руу табигдаагүй» (Н. 22-23), - гэжэ автор дасанай харуулшанай хөөрөөгөөр баримтална. Юрын буряад хүн арадайнгаа ямар ехэ соёл болбосорол абараа гээшэб?!...
Туд ном соо Ага нютагаа дээшэнь үргэhэн суута, эрдэмтэй, бэлигтэй, бэрхэ хүбүүд, басагад тухай дэлгэрэнгыгээр хэлэгдэнхэй. Yшөө тиихэдэ номой автор тарниша, эмшэ, баряаша, жоодшо, балимша, уран зурааша, нарин дархаша, оёдолшо болон бусад ламанарай хэрэг үйлэ тухай уншагшадаа танилсуулхадаа, тэдэнэйнгээ элдэб янзаар аргалдаг эди шэди тухайнь hонирхолтойгоор хөөрэнэ. Тиин автор нютагайнгаа түүхэдэ Гэгээн санаартануудайнгаа нэрэнүүдые хэтэдэнь мүнхэлөө.
Эндэ ерээдүй Ивалгын Хамба ламын Ж. Гомбоевой хайшан гэжэ эхэ нютагhаа ябагаар ГПУ-гайхидhаа тэрьелээд, Красноярск ошоhон тухай авторхөөрэнэ. Гадна Долгиин гэгээниие «воронок» машинада hуулгаад, Шэтэ асаржа, сагдаанарай машинын үүдэ нээхэдэнь, «ори гансахан түбэд номhоо бэшэ юумэн байбагүй», (Н. 319), харин hүүлдэнь Долгиин Гэгээн Шэнэхээнэй дасанай шэрээтэ болонхой байhаниинь мэдээжэ. Теэд Буряадта хэдышье дасануудай hандаржа байгаашье hаань, 1929 ондо Хитадта «Шэнэхээн сүмэ» баригдажа, Сүүгэл дасанай уншалганууд таhараагүй гэжэ автор мэдүүлнэ.
Гэм зэмэгүй зоной хуби заяан
Гадна энэ ном соо 17 наhатай юрын буряад Долгор басаганай «ангиин дайсан» гэжэ хардуулжа, хоёр дахин түрмэ, сүлэлгөөр зобоhониинь зураглагдана. Жабай Дугартан Зугаалайдаа түбхинэнхэй, hайн ажабайдалтай, хүхинэмэ ажалтай, хорёо дүүрэн үхэр малтай, адуутай, хонитой, тэмээтэй ан- бун ажаhуужа байhан айл байгаа. «Теэд гэнтэ эсэгэнь Жабай Дугар hураггүй үгы болошоо. Тэрэ сагай хүйтэн амисхаал юм бэзэ», ( Н. 117), харин hамган 17-той басаган хоёрынь үлөө hэн. Теэд үлэhэн эдэ хоёрой ажалаа эрхилээд байтарнь, гэнтэ Долгорой эжынь үбдөөд, наhа бараа. Энэ хүндэ сагтань «Зугаалайн ноёд Долгорые хулаагуудай зэргэдэ оруулжа, «ангиин дайсан» болгожо, малыень артельдэ оруулаад, гэр соохи hэнэгтэй гэhэн хамаг зөөрииень бултыень ханзалаад, hэеы гэртэйнь буляагаад, абаад ошоо hэн.
…Уданшьегүй Долгорые олон «хулаагуудтай» хамта Красноярскын хизаарай Турухаанай хүйтэн дайда руу сүлөө hэн. Тэндэхи шэрүүн хатуу байдалhаа Долгор бодхуултан, аян замай хэсүүе гаталжа (4000 км), 1932 ондо Ага нютагаа бусаа hэн. Нютагаа ерэхэдэнь, хэн Долгорые хүлеэхэб даа?! Инаг Бальжиниманиинь баhал зөөрииеэ буляалганхай, Балейн алтанай прииск руу байгаа ха. Долгор Бальжиниматаяа уулзажа, «инаг дураяа ниилүүлhэн эдэ хоёрой бүхы наhанайнь эрхим hайхан үдэрнүүд энэл hэн ха даа» (Н. 176)…
Саашань автор ном соогоо аляаhандашье муу юумэ хээгүй хоёр залуушуулай «тамын ороной ябадал» тухай хөөрэнэ… Тиин Долгор дахинаахүйтэн лагериин хүнды эльгээгдээ hэн… Тэндэ ябахадаа, hураггүй үгы болошоhон эсэгэтэеэ басаган ойр зуура уулзаа: «Колымагай… хэдэн мянган сүлүүлhэн зон исална, буутай, шуутай, шоно шэнги аймшагтай нохойтой харуулшад. «Хаанаhаа иимэ олон гэм зэмэтэй зониие ганса энэ гүрэн сооhоо олодог Юм!» - гэжэ Долгорой гайхажа байтарнь, нэгэ танил шэнги буряад нюур харагдаба. «Ай, бурхан! Юугээ харана гээшэбиб? Нээрээ гээшэ гү? Абамни бэшэ гү? Нээрээл даа! Абань! Жабай Дугар! Яагаад эндэ байба гээшэб? Танихаар бэшэ зүдэрүү, туранхай, hүр дорьбогүйхэн, бэгзэгэрхэн, түрэhэн абань лэ!»…
Хайрата эсэгэ басаган хоёрой гашуудалта уулзалга!...
Абаяа Долгор бэшэ хараашьегүй, hурагынь дуулаашьегүй. Хэндэшье хоро хээгүй хүдөөгэйм буряадай хайрата үринэр оршолонто юртэмсын химараан соогуур хумхиин тооhон шэнгеэр хосорhониинь харатайл!...»…
Yшөө хоёр юрын буряад хүбүүдэй, Дашын Дамдинай, Мухыдаан Болодой, Соловцы түрмэhөө тэрьелжэ, нэгэниинь 2 жэлэй, нүгөөдэнь – 7 жэлэй хугасаа соо дэлхэйн аяар заха холо Хитадай Шэнэхээн хүрэhэн тухай статья автор номдоо орууланхай. Тиин нютагайнгаа багшанарай «ангиин дайсад» болоhые хоёр нюдөөрөө үзэhэнөө автор хөөрэнэ. Иимэ хөөрөө- жэшээнүүд туд ном соо аргагүй олон.
Туд номой баримтаар, заримдаа хүнэй үри хүүгэдыень үншэрүүлэн орхёод, эхэ эсэгыень туугаад ябашаха үзэгдэнэ. Теэд хэзээдэшье буряад арад зон соомнай hайхан сэдьхэлтэй, арюухан hанаатай зон түүхэдэ мүр сараагаа орхёод лэ байдаг гүб даа: «Тэрэ үеhөө абымнай hанаа сэдьхэлдэнь үлэhэн хүнүүдэй нэгэн – багша Нанзадай Бальжи-Нима, нютагаараа Ушарбайн байhан. Багша бишыхан, хонгорхон үhэтэй Баян-Дэлгэрые хөөршөөдэг, хайрладаг байhан юм гү, хэшээлдэ байтараа хүбүүе мүр дээрээ hуулгаад ябаха, тиижэ байтараа самбарай хажууда табижархихал ха. Хүндэ энхэрүүлжэ тэбэрюулээгүй үншэн хүбүүхэнэй сэдьхэлдэнь ямар hайханаар Бальжи-Нима багша hанагдадаг байгаа hэн хаб!» (Н. 252).
«Дээрэ дурдагдаhан баримтанууд буряад арадые үндэhөөрнь үгы хэхэ ябадалай үүсхэгдэhэниие тодоор гэршэлнэ. Хамалганай үедэ буряадуудые хюдалга, дайн соогуур тэдэнэй хосоролго демографиин талаар горитой нүлөө үзүүлээ. Зуун жэлэй саана буряадууд болон түркменүүдэй тоо адлирхуу байбал, мүнөө түркменүүд хэдэн миллион болонхой, харин буряадууд – хахад миллионhоо доошо болодог» (Н. 227), - гэжэ Д. Цырендашиев бэшэнэ.
1941 ондо Москвада үнгэргэгдэhэн уншалга
Ивалгын Хамба байhан Ж.Гомбоевой хөөрөөгөөр, Д. Цырендашиев иигэжэ бэшэнэ: «… түрмэ, лагериин оёорhоо 9 ламанарые дары түргөөр Москвада асаруулаа гээшэ ха. Эдэ ламанартай Сталин өөрөө нюураараа уулзажа, иимэ асуудал табяа: «Яагаад Германиин фашис сэрэгые тогтоохо ёhотойб? Яагаа hаа, Москвагаа немецэй гарта оруулхагүй ёhотойб?» «Энэ 2 асуудалдамни ерэхэ hүни соо хэлсэжэ үзөөд, харюуень үглөөгүүр үгэхэт. Өөрөө ерэхэб», - гээ. Болзоото сагтаа тэдэ ламанар иимэ харюу үгэбэ: «Бидэ шэрүүн hалхи, шуурга буулгажа шадаха байнабди. Мүн хойшодонь ехэ хүйтэн жабар асарха шадалтайбди. Зүгөөр уншаха ном болоод бага сага гарта бариха зэбсэг хэрэгтэй. Эдэ бүгэдэ хэрэгсэл Улаан-Yдын музейн дараанда, Одигитриевскэ сүмэ соо байна ёhотой». Энэ харюу дуулаад, тэрэ доронь тон түргэнөөр ниидэдэг самолёдто нэгэ ламые hуулгаад, НКВД-гэйхид Улаан- Yдэ хото буужа ерэhэн ха. Һүниин дунда музейн ажалшадай тон шухала 2-3 хүниие асаржа, соборhоо хэрэгтэй хэрэгсэлээ абаад, тэрэ дары ерэгшэ зон Москвагаа бусаба. Ерэн сасуунь, тэрэ доронь, 9 ламанарые Москваhаа хажуу тээшэнь, хүдөө үндэр газарта гаргажа, уншалгыень бүтээлгэбэ. Энэ уншалгань ойр зуурахан саг соо, хаража байхада, тоншье ээлтэйхэнээр бүтэбэ hэн ха. Тэндэhээ эдэ зоной бусажа ябахадань, тэнгэри муудажа эхилбэ. Yдэшэлэн тээ шуурган эхилжэ, саhаар шабадажа оробо. Хүйтэн шэмэрүүн гээшэнь тусгаар hэн гээд тэрэ сагые мэдэхэ зон дурсадаг Юм.
Тэрэ 1941 оной парадай үедэ Совет гүрэнэй эгээл томо ноёдой хажууда Буряадай ерээдүйн Дармаа Хамба сэрэгүүдые баруулжань үдэшэлсэжэбайhан гэжэ автор бэшэнэ. Тиин Сталинай дэмжэлтээр, 1945 ондо Дээдэ Ивалгада түрүүшын дуган баригдаа hэмнай.(Н. 299-301).
Мүнөө болотороо II дэлхэйн дайнда (1941-45 онуудта) совет арадта «господин Мороз» туhалаа гэжэ бүхэдэлхэйн зон хэлсэдэг гээшэ ааб даа, харин Д. Цырендашиев бэшэхэдээ, И. Сталин нюуса «метеорологическа» зэбсэг хэрэглэhэн гэжэ тэмдэглэнэ.
Һанамжа
Мүнөө үеын зондо автор «Сэмүүн саг» гэhэн номоороо олохон лэ асуудалнуудые табина. Эдэ асуудалнуудынь буряад хүн бүхэнэй сэдьхэл зүрхые шэмшэрүүлнэ, дайрана, хайлуулна… Эгээл харамсалтайнь гэхэдэ, бага яhатан буряадууд ямар олоороо, гэр бүлөөрөө «гүрэнэй гэмтэд» гэжэ хардуулhан байна гээшэб! Юрын лэ хүдөөгэй ажалшан, сэхээтэн, ламанар хайшан гэхэдээ «японой тагнуулшад», «панмонголистнууд» болошодог байhан саг гээшэб?... «Иимэ муухай үе сагые гаталан гараабди. Энэ манай ябажа гараhан зам түүхэ болоно, энээниие хюhажа хаяхын аргагүй, муу hайнтайнь бултыень лэ тон зүбөөр, байhан соонь харуулха гээшэ манай уялга мүн», - гэжэ журналист Д. Жугдурова бэшэhэн юм. (Н. 259). Энэ нангин уялгые Д. Цырендашиев сүм дүүҺгээ гэжэ хэлээ hаа, алдуу болохогүй. Удаань минии нэмэхэ юумэн гэхэдэ, туд номой гол бодол hургуулинуудай, колледжын, дээдэ hургуулинуудай программануудта оруулагдаха зэргэтэй. Гадна эрдэмтэдтэ, аман, уран зохёол шэнжэлэгшэдтэ, түүхын, буряад хэлэнэй багшанарта ажалдань тон хэрэгтэй ном болоно. Тиимэhээ «Сэмүүн саг» номые дахин хэблүүлхэ, гадна ород хэлэндэ оршуулжа, Росси, Буряад оронойнгоо үргэн олон уншагшадта хүргэхэ тон шухала гэжэ hанагдана.
Манай hанамжаар, туд ном соо ганса Агын буряадуудай түүхэ бэшэгдээ бэшэ, харин буряад арадаймнай гашуудалта түүхын хуудаhануудай нэгэн болоно: хамалган, хашалганда хардуулhан олон гэм зэмэгүй зондо энэ ном мүнхын хүшөө боложо үгөө. Илангаяа автор өөртөө, өөрынгөө хөөрэhэн, бэшэhэн үгэдөө аргагүй нарин нягта гэжэ ажаглахаар, юундэб гэхэдэ, фактическа материалнуудаа архивай дансын баримтануудаар, хүнүүдэйхөөрөөнүүдые олон зоной хөөрөөгөөр батална. Уран зохёолшын, бэшээшын нангин уялгануудые эрхимээр, гүйсэд дүүргээ гэжэ hанагдана.
Тиин ном соо олон зоной хөөрэhэн багахан түүхэнүүдhээ бүридэhэн буряад арадай ХХ зуун жэлэй бодото түүхэ харуулагдаа гэжэ тэмдэглэхээр. Манай hанамжаар, Дамбинима Цырендашиев буряад уран зохёолдо шэнэ жанр нээжэ, тэрэниинь ород уран зохёолдо полифоническа роман-исповедь гэжэ нэрлэгдэдэг юм. Ород литературын мэдээжэ уран зохёолшон Светлана Алексиевич энэ жанраар эхэнэрнүүдэй дайнай үеын ажабайдалые «У войны не женское лицо» гэhэн ном соогоо харуулhан байдаг. Тиихэдээ тэсэхын аргагүй хатуу байдалда хүнэй сэдьхэлэйнь байдалые тайлбарилха уран зохёолшын онсо дүршэл ажагламаар. Д. Цырендашиевай «Сэмүүн саг» гэhэн зохёол тухай литературоведүүд өөрынгөө үгэеэ хэлэхэ бэзэ гэжэ ехэтэ найдагдана.
Гадна туд ном соо авторай нэгэшье дүрэ-зураг, намтарыень олохогүйт. Энэ юун тухай хэлэнэб гэхэдэ, Дамбинима Цырендашиев энэ номоо бэшэхэдээ, алта мүнгэнэй, нэрэ түрын, алдар суугай түлөө бэшэ, харин буряадайнгаа түүхэдэ «арадай үнэн үгые» нэмэри оруулжа, соёл болбосоролойнгоо түлөө үнэнхэ зүрхэнhөө зүдхэhэниинь элирнэ.
Арадаймнай эрхим хүбүүн, Дамбинима Цырендашиев, буряадуудайнгаа «сагаан толбото» түүхэдэ асари ехэ нэмэри оруулжа, аба эжынгээ хайрата нэрые хэтын хэтэдэ мүнхэлбэ. Автор мүнөө үеын зондо арадайнгаа алтан түүхые өөрынгөө ялас гэмэ бэлигээрээ дамжуулжа шадаа. Тиин «Сэмүүн саг» гэhэн номой авторта, Дамбинима Цырендашиевта, Буряад Республикын Гүрэнэй шангай Лауреат болгохые дурадханаб, гадна ХХ–дохиёо үнгэргэгдэхэ бүхэдэлхэйн буряадуудай «Алтарганын» алтан медальда хүртэхэ гэжэ найданаб.
Фото: фото автора
В сюжете: Дамбинима Цырендашиевбурятский языкАгаАлтарганаАлханайАгинский округагинские буряты