Снова про сокровенную бурятскую породу крупного рогатого скота (текст на бурятском языке)
Известный ученый-селекционер Булат Лхасаранов, восстановивший бурятскую породу овец "Буубэй", о создаваемой породе бурятских коров. После многолетнего хождения по кабинетам чиновников...
Дахин үндэһэн буряад үхэр тухай үгэ, эрхимхүндэтэ Леонид Федорович Хардаевай эрилтээр, ноёдуудаар хөөрэлдэһэнэй һүүлээр.
С.Б. ҮБҮ – гэжэ юун гээшэб, ямар зүйл, хэдые үгэдэг бэ? Шанарынь ба сэнгынь хайшааб? Юундэ, урдань энэ үхэр бултыень үгы хэһэн бэ? Яахадаа энэ үхэр һөөргэнь бадарааха, һэргээхэ хэрэгтээб? Гэһэн асуудалнуудта харюу.
Б.Б. ҮБҮ – үндэһэн буряад үхэр. Бүхы нютаг малнуудтал, өөрынгөө түрэл нютагтаа тааранхайнууд, онсо зүйл үгэдэг. Хэр бэеэ сэбэр уг шуһатай һаа, уг шуһаниинь 1-хи ба 2-хи таблицанууд соо харуулагданхай, ёһотой үндэһэн буряад үхэр гээшэ. Энэ үхэр ха даа хэдэн мянган жэлэй туршада эндэхи байгаалида тааражаһан, бэлшээриин мал болоно. Энэ шадабарияа үеһөө үедэ ехэ бата бэхеээр түлнүүдтээ дамжуулдаг.
Нэгэ айл мянган толгой иимэ үхэр хаража, ашаглажа шадаха.
Баримта жэшээ: Ганса Хүбсэгэлдэ, Монгол Ороной аймагта, мүнөө 4-н сая мал бии, харин бүхы Буряад Орон оройдоол 7-н зуугаад мянган толгой малтай. Жэшэмээр гээшэ гү? Энэ олигой үсөөн малдаа жэл бүхэндэ хоол бэдэржэ гүйлдэдэгнэй гайхалтай!
Иимэл даа, Үндэһэн Буряад Үхэрэй арга боломжонууд.
Байгаалиин жама ёһоор, сэбэр үүлтэртэ амитан өөрынгөө уг шуһа бата-бэхеэр саашань угсаатандаа дамжуулжа шададаг юм. Харин, холимол уг шуһатай мал иимэ арга алдадаг. Тиимэһээ эдээхэн, арай гэжэ оложо асарһан, хэдыхэн буряад үхэрөө холин хутхангүй, сэбэрээр абажа, олон болгохо ёһотойбди.
С.Б. Буряад нютаг малай аша туһань юун бэ? Ямар зуйл үгэдэг бэ, хэдые, ямар шанартай, ямар гаргашатай? Гэһэн асуудалнуудта харюу үгэе.
Б.Б. Энэ үхэрэй аша туһань табан янзын гэхэдэ болохо. Гурбан янзань, 3-хи таблицада харуулагданхай.
Нэгэдэхинь – һүн, мяхан, арһан гэхэ мэтэ.
Хоёрдохинь – шанар.
Энэ хоёр аша туһа эли тодоор гансата харагдадаг, үдэр бүхэндэ хэрэглэгдэдэг ха даа.
Гурбадахинь – оршон байһан байгаалида муу нүлөө үхэнь, ондоо үхэрнүүдтэ ороходоо, һураггуй бага. Энэ туһа, эли тодоор гансата харагдадагшьегуй һаа, газар хахалангуй мал тэжээхэ арга юунһээшье үлүү. Бэшэшье байгаали гамнаһан, һайн нүлөөнүүд олон ааб даа.
Хүнэй ажа-байдалда хэрэгтэй, буряадай дэбисхэр дээрэ байһан, үндэһэн буряад ба симментал үүлтэрэй үхэрэй ашаг. Жэшэлгэ.
Үндэһэн буряад үхэр бэлшээриин мал
Арад зоной шэлэлгын аргаар гаргаһан.
Байгаалида мүнөө үгы гэжэ тоологдодог.
Амидын шэгнүүр.
Үнеэнэй дунда зэргын хэмжүүр, жин - 260,2 кг.
Хэмжүүрэй хугасаа - 167-372 кг.
Бэлшээд таргалха арга ба үүсын (улаа мяханай) жин.
Үндэһэн буряад үхэрэй бэлшээд таргалха арга тон ехэ.
Зунай, дунда зэргын ургасатай бэлшээриин хаһа соо, жиирэй бэлшэхэдээ, ямаршье дабхар хоолгүйгөө:
Үдэрэй 670-951 гр. шэгнүүр нэмэдэг.
Амидын шэгнүүр 320 - 410 кг. болодог.
Үүсын мяхан 189-202 кг. гарадаг.
Өөхэн – 12.8-19.9 кг. хүрэдэг.
Үүсын мяханай хуби – 52.6-54.3 %
Һаали
Үбэлдөө 250-260 кг., амидын шэгнүүритэй үнеэд юрынлэ бэлшээриин байра байдалда, гурбан ханатай һарабша доро, байгаа.
Үдэрэй дунда зэргын хоол үгтөө - 3.7-3.8кг.к.ед. буйлуулагдадаг ургамалай уураг -240-242 гр.
Эдихэ эдеэ хоолынь ехэ жаа.
Нэгэ үнеэнэй һаали, һаалгагдадаг 300 үдэрэй туршада, 950 кг., үдэрэй – 3.2 кг.,
һайнаар эдеэлүүлбэл, 300 үдэрэй туршада 2000 кг. Үдэрэй - 6.7 кг. һүн һаагдана. (30 толгой үнеэнһээ дээшэ, нэгэ бүлэ дабхар гарһаа эдеэлүүджэ шадахагүй, шадал хүрэхэгүй)
Һүнэй тоһолиг – 4.0-6.0 %, үнэн дээрээ тоһолигынн дээшээ, юундэб гэхэдэ һүлшын эгээл тоһолиг һүынь тугал хүхэнэ.
Дунда зэргын һаали 2% үндэһэн тоһолигто тоолон оруулхада 4500кг. болоно.
Һүнэй уураг (Белок молока) – 3.42 - 5,08%
Һүнэй нягтарал (Плотность молока) – 32.0 -36.85°А.
Эсгэлэн (Кислотность) – 7.4-18°Т.
Хуурай тоһогуй һүнэй үлэгдэл ХТҺҮ (СОМО) – 9.14 - 10.28%.
Бишиихан амитад (Соматические клетки) – < 500 тыс. кл. в см³.
«Буряад үхэр, хэдышье дутуу дундатайшье һаа – жаа бэетэй, зарим нэгэ махабад бэеын дутуутай, жэшээд харахада һүнэй һаали багатайшье һаа, ехэ һайн шэнжэ шанарынь олон, энээниинь голонгуй тоохо хэрэгтэй. Энэ һайн шэнжэ гээшэ, нютагай газар уһанда, байгаалида нягта таарадагынь болоно, эдихэ хоолдоо, байра, байдалдаа боро, энхэ бүхэ бэетэй, түргэн, дошхон зантай, һайнаар, түргөөр бэлшээд таргалдаг, шанар һайтай махатай, тоһолиг ехэ һүтэй» - Балков М.Н. (хүдөө ажахын эрдэмэй дид, эрдэмтэ-уг һайжаруулагша).
Нэгэ кг. амидын шэгнүүртэ буряад үхэр 5.8 кг бүхы хамаг бүтээл (зуйл) үгэдэг.
Эршэ хүсөөрөө 1 кг. мяхан, 12041кДж
Үсхэбэриин гаргаша
Жэлдээ 1 толгойдо 80 – 1400 түх.
Оршон байгаа байгаалида муу нүлөө үгэхэнь олиггүй бага.
Ондоо шэнжэ шанарнуудынь дууһан шэжэлэгдээ үды.
Үндэһэн буряад үхэрэй хуряангы тодорхойлолго иимэл даа.
Симментал үүлтэрэй үхэр хуһамагай мал
Швейцарида хэмэл аргаар бии болгогдоһон.
Буряадтамай эгээ олон тоото үүлтэр бодо мал.
Амидын шэгнүүр.
Үнеэнэй дунда зэргын хэмжүүр, жин - 493 кг.
Бэлшээд таргалха арга ба үүсын (улаа мяханай) жин.
Симментал үхэрэй бэлшээд таргалха арга тон жаа.
Мяха абахын түлөө хуһамаг соо байлгаад, эршэ ехэтээгээр шахадаг. Үдэрэй тэжээл - 8.2 к.ед., буйлуулагдадаг ургамагай уураг – 700 гр.
Үдэрэй 1000 гр. шэгнүүр нэмэдэг.
Амидын шэгнүүр 350 кг. болодог.
Үүсын мяхан 157.5 кг. гарадаг.
Өөхэн – 4.8 кг. хүрэдэг.
Үүсын мяханай хуби – 44 %
Һаали
Үбэлдөө, 500 кг., амидын шэгнүүритэй үнеэд дулаан, хэмэл байгаалитай үхэрэй байра соо ото байгаа.
Үдэрэй дунда зэргын хоол үгтөө, - 10.6 кг.к.ед.,
буйлуулагдадаг ургамалай уураг – 1060 гр.
Эдихэ эдеэ хоолынь дүүрэн хэмжүүрээр.
Нэгэ үнеэнэй һаали, һаалгагдадаг 300 үдэрэй туршада, 2297 кг., үдэрэй – 7,6 кг.,
Һүнэй тоһолиг – 3.68 %
Дунда зэргын һаали 2% үндэһэн тоһолигто тоолон оруулхада 4226кг. болоно.
Һүнэй уураг – 2.9 - 3.6%
Һүнэй нягтарал – 27.6°А.
Эсгэлэн – 20,0 - 31,0°Т.
ХТҺҮ – 8.24%
Бишиихан амитад – 700-900 тыс. кл. в см³.
Симменталнууд – томо бэетэй, мяха-һүнэй үүлтэр үхэрнүүд.
Нэгэ кг. амидын шэгнүүртэ 4.6 кг. бүхы хамаг бүтээл (зуйл) үгэдэг.
Эршэ хүсөөрөө 1 кг. мяхан, 8420кДж
Үсхэбэриин гаргаша
Жэлдээ 1 толгойдо 7000 - 16000 түх.
Оршон байгаа байгаалида муу нүлөө үгэхэнь олиггүй ехэ.
Симментал үүлтэрэй үхэр олондо һайн мэдээжэ.
Симментал үхэрэй хуряангы тодорхойлолго иимэл даа.
Дүн:
- Бэлшээриин мал, хуһамагай малһаа, 1 кг. амиды шэгнүүридээ 10-20 % ехэ зуйл үгэнэ.
- 1 кг. үндэһэн буряад үхэрэй мяханай эршэнь, 1.43 кг симментал үхэрэй мяхантай адли.
- 1 кг. үндэһэн буряад үхэрэй һүнэй эршэнь, 1.9 кг симментал үхэрэй һүнтэй адли.
- ҮБҮ-гэй гаргаша, соёлжомол малай гаргашаһаа 5 - 50 дахин жаа гаргашатай.
- ҮБҮ нэгэ жэлэй турша соо гаргашаяа тэхэрюулдэг.
Дүрбэдэхи аша туһа гэжэ бии. Хүнэй нюдэндэ харагдадаггуй, элдэб янзын бишиихан амитадууд (бактерия). Эдээнэй туһа хэлэшэгүй ехэ. Эдээнгүйгөөр элүүр мэндэ, һайн амидарал байхын аргагуй. Гансал үндэһэн буряад үхэртэ байдаг, тусагаар, онсо, туһа ехэтэй бишиихан амитад бии юм. Эдээниие элирүүлжэ, шэнжэлжэ, хэрэгэлжэ һурахамнай манай уялга. Дэлхэй дээрэ, эдэ бишиихан амитадуудай ашаар хэгдэдэг, табанзуугаад янзын сагаан эдеэн бии юм.
Тиигээд, табадахи туһа. Бэрэ жэжэ, бодосой нэгэ хубиин амидарал шэнжэлгэ (молекулярная биология) харабал: хоронууды (вирусы), хүрэнгэнүүды (ферменты), уурагай бүридхэлнүүды (аминокислоты), бодосой нэгэ хубинууды (молекулы) аша туһань аргагуй ехэ болоно. Арба, зуу дахин. Юуб гэхэдэ, ҮБҮ-һээ гараһан зуйлэй ашаар, тусагаар хүндэ туһатай эм хэжэ боломоор байна. Элдэбын үбшэ һэргылдэг ба аргалдаг, магад бадагашье. Мүнөө энэ шэг руу бүхы дэлхэйн элдэбын мэргэжэлтэй эрдэмтэд хүдэлнэ. Буряад Ороной, Ород гүрэнэй эрдэмтэд ондоо гүрэнэй эрдэмтэдһээ юугээрээш дутуу бэшэ, гансал хангалта, мүнгэ муутай.
Нютаг малай шухагынь(исключительность) гэхэдэ, бэшэ хаанашье иимэ мал үгы юм.
Иимэ һайн үхэр толгоёо үгы болошохоо байна! Хүн зонууд ойлгыт!
Ойлгохол ёһотой байгаабди! Үндэһэн буряад үхэртэ анхаралаа табиха, һанаата болохо, туһалха хүнүүнэй түлөө дуугаа үгэжэ ноёд болгоёл. Харин хооһон үгэтэй, үндэһэн буряад үхэрэй уг шуһа һэргээлгын хэрэгтэ туһагуй, «хубалза» хүнүүды тушаалһаань оро һэегүй үлдэел! Арга бии ха юм!
С.Б. Юундэ энэ мал үгы болгогдоо гээшэб?
Б.Б. Энэ мал Хрущевай үедэ үгы болоо. «Тамын оронруу ошоһон харгы, һайн һанамжаар дэбдеэтэй», - гэжэ ород арадай үгэ бии. Энэ хэлээшээр Хрущевэй ударидалга доро, СССР гүрэн Америкы хүсөөд урдань гараха һанаатай, хүдөөдэ хубилалта хэжэ эхилээ һэн. Хүдөө зон үнсынгөө малда үлүү анхаралаа табяад, хамтын ажалда муугаар хандана гээд, үнсэдөө нэгэ айл нэгэ үнеэнһээ олы бариха эрхэгүй гэһэн захиралта гаргаа. Тэрэ үеын ехэ бага ноёдууд энэ захиралтыень дүүргэхын түлөө, хана уняа мүргөөгүй, урилдаажа байжа гүйлдэшөө һааб даа.
Айлда, зондо жаа бэетэй нэгэ буряад үнеэ баринхаар, нэгэ томо бэетэй баруун европын үнеэ баряашан дээрэ болошоо. Тиигээд, тэнэг ноёдой урдаһаа арсаха зүрхэгүйһөө боложо, түрэл өөрынгөө малаа бултыень абяагуйхэн һалгаагаа гэб ди даа. Харин мүнөө юунһэй айдаг гү, али яадаг хүнүүд юм биб ди, бү мэдэе!
С.Б. Юундэ энэ мал һөөргэн һэргээхэ хэрэгтэйб?
Б.Б. Юундэб гэхэдэ, ҮБҮ гээшэ уг шуһа хадагалдаг «газар» болоно. Харин уг шуһан ха даа, бүхы хүн түрэлтэнэй баялигай хүрэнгын нэгэн юм. (Генофонд является одним из составляющих общечеловеческого капитала).
Нэмэлтэ: Үнгэрөөшэ жэл уг шуһа шэнжэлжэ үхэрнүүдэй хэды шэнээн дүтэ түрэлыень элирүүлжэ шадаагуйбди. Ноёд мүнгэ хармалаа. «Хармалһан юумэ хара нохой эдеэ» - гэдэг үгэ бии. Энээнһээ боложо, шуһанай хутхарал ба дүтын ниилэлтэ яахыншье аргагуй боложо, хэды тугалнууд шуһа, бэе, тамир муутай гараа. Энэ ушараар засаг газар, хүдөө ажахын яаман һанаата болохо, хэмжээ абаха ёһотой аад, абяа шэмээн үгы, хуу намдуу.
С.Б. Өөһэд хоорондоо ниилэхэдэ (инбридинг) юугээрээ мууб?
Нэгэдэхеэр – түл муудадаг;
Хоёрдохёор – наһан богони болодог;
Гурбадахяар – ашаг жаа болодог;
Дүрбэдэхеэр – яһан нарин болодог;
Табадахяар – эрэмдэг гарадаг.
Ямарнууд өөһэд хоорондохи «ниилэлдээнүүд» байдаг бэ, гэжэ харая:
- Шуһа хутгалга (кровосмешение) Ⅰ-Ⅱ, Ⅱ-Ⅰүе,
- Дүтын (близкий) Ⅰ-Ⅲ,Ⅱ-Ⅱүе
- Дунда зэргын (умеренный) Ⅲ-Ⅲ,Ⅲ-Ⅱ,Ⅱ-Ⅲ,Ⅳ-Ⅱ,Ⅰ-Ⅳ,Ⅴ-Ⅰүе
- Холын (отдаленный) Ⅲ- Ⅴ, Ⅴ-Ⅲ,Ⅳ-Ⅳ ба саашанхи.
Амидарал шэнжэлгын эрдэмэй талаар мал гү, али хүн гү ехэ илгаа үгы. Тиимэһээ буряадууд долоон үе түрэлнүүдэй мэдэхэ ёһотой, харин ородууд, дүрбэн үе шуһан, мяхан түрэлөө мэдэдэг.
Түгэсхэлэй үгэ: Хэр бэеэ дурадхал, уран бүтэйл, оюун ухаанай ажал дэмжэгдээд, үйлэдбэридэ нэбтэрэн хэрэглэгдээ һаань, «гэмтэн» заабол урмашуулагдаха ёһотой! Үгы һаа, ниитын хүгжэлтэ удааржа, зогсожо эхилхэ. Юундэ иигэжэ хэлнэбши гэхэдэ гү, хүгжэл ехэтэй гүрэнүүд гүн ухаанай амжалта һая болотор миинтээр хэрэгэлдэг байгаа. Харин амжалтын эзэн юушье үгы, хооһон үлэдэг һэн. Энэ ха даа, гүрэнэй талаһаа һэшхэлгүй ябадал гэжэ тоологдоод, гүн-оюун ухаанай ажалай дүнгы бараан гэжэ тодоруулаад, аршалһан, хамгаалһан, үнэ-сэнтэй болгоһон хуули абтаа. Энэ хуули саашанхи гүрэнэй хүгжэлтэдэ амаргүй ехэ туһа үгөө. Манайшье гүрэндэ иимэ хуули бии, теэд Буряадтамнай хүдэлдэггүй. Юундэ хүдэлдэггүйб? Мэдэхэл юумэ үгы. Минии һанахада, манай ноёд мүнгэ гаргажа шэнжэлгэ, тайлбари, зохёол хэжэ байнхаар, бага хүлеэд гээд, бэлэн юумэ эндэ тэндэһээ худал үнөөр абааһаа үнэгүй болоно, гэжэ һанана хаш. Харин алмагдаа гээшэ гэһэн мүнгэеэ хайшан хэдэг юм? Хэхэ газар олдогдоол юм бэшэ аал даа. «Хяһуур, дабхар түлэдэг» гээшэнь болонол даа.
Эрдэмтэд гээшэ миин зонһоо нэгэ жаа илгаатай: - һонюушанууд. Яагаашье һаа, миинтээршье, өөрынгөөшье зөөреэр шэнжэлгэеэ хэхы, үргэлжэлүүлхы оролдодог «муутай». Тиимэһээ, эдэ зонии гомдохоонгүй, ажалдань тааруу байдал зохёожо үгөө һаа, бүхы арад зон олзотой, хүгжэлтэтэй, урагшатай байхань дамжаггүй.
Харатайл, үндэһэн буряад үхэрэй уг шуһа һэргээн шэнжэлгэдэ нэгэл жаа мүнгэн дутана. Бэшэш эрилтэнүүды орхиё даа. Зарим ноёдуудай һэшхэл бага сага хүдэлөөд, хэдэн зуун сая түхэригэй байшан өөртөө баряад, тэрээн соогоо хоргодоо наадажа байнхаар, ҮБҮ-гэй уг шуһа һэргээлгын ажалда зарим хубиинь үгөө һаань, зон ямараар амарха байгаа һэм.
Наһан соо элдэбын юумэ болодог ха юм. «Түрмэ бадар хоёрһоо зайлахаб гэжэ бү хэлэ» гэдэг гэбэ. Зоной хэрэгтэ туһалһан хүн, юунээшье болоо һаа, түрмэдэшье ороо һаа, зөөриеэ алдажа үгырөөшьеһаа сэдьхэл амар, тэнюун ябаха байгаа.
Һайн үүлтэрэй мал гээшэ, хүдөө зондо юунһээш үлүү зөөри.
ҮБҮ-гэй уг шуһа һэргээлгын ажал ха даа, гол, үндэһэн эрдэмэй ажал (академическая наука) болоно. Тиимэһээ бии боложо ядажа байгаа буряадайнгаа үхэр иимэ, тиимэ бү гэеыл даа! Эртэ! Үндэһэн эрдэм гансата олзо асардаг бэшэ ха юм. Мянгаад толгой болоһоной һүүлдэ, үүлтэр хэжэ эхилхэ хэрэгтэй. Үүлтэртэ мал ха даа хүнэй ажа байдалда тааранги, ашаг ехэтэй, гаргаша багатай эрилтэнүүды хангаха ёһотой. Тиихэдээл үхэрэй һай мууень, томо багынь, магталга гололго хэхэдэ болоно.
С.Б. Ноёдуудтай юун гэжэ хөөрэлдөөбта?
Ноёдуудтай гоёхоноор үнихэнэй хөөрэлдэдэг болонхойбди. Хуу юумэ бүтээжэрхихээр хэлэдэг. Бүтээһэн юумэниинь үгыл даа.
Шэнэ бии боложо байгаа Буряадай толгойлогшодо ехэ найдал байна.
Сурбалагша Сарюуна Эрдынеева амидарал шэнжэлгын эрдэмэй дид Һасарнай Буладтай хөөрэлдөө.
В сюжете: коровыбурятская порода КРС